şehzade abid efendi'nin hatıralarından, sultan abdulhamid'in son günleri...

Sultan İkinci Abdülhamid Hân'ın en küçük oğlu Hacı Mehmed Âbid Efendi ile hayatının son yıllarında yapılan bir röportaj, Sultan'ın ve aynı zamanda Osmanlı Devleti'nin son dönemlerini ve Jön Türkler'in kısa sürede ülkeyi nasıl felakete sürüklediğini çok çarpıcı bir şekilde ortaya koyuyor ;

Düşman Çanakkale'ye dayanmış, İstanbul'un işgal edilmesi ihtimali üzerinde durulmakta ve İstanbul'da göz hapsinde tutulan Sultan Hamid ve ailesinin Anadolu'ya götürülmesi teklifi ile Sultan'ın yanına gidilir... Devamını Abid Efendi'den dinliyoruz ;

Birinci Dünya Savaşı'nda, Çanakkale'nin düşmanlar tarafından zorlanması üzerine İttihatçıların telâşlandığı biliniyordu. Bu bakımdan hükümet bâzı tedbirler almayı tasarlıyordu. Meselâ, Pâdişah (Sultan Reşad) Dolmabahçe Sarayı'ndan, eski pâdişahı da (Sultan Hamid) Beylerbeyi Sarayı'ndan kaldırıp, bunların düşman eline geçmeyecek şekilde Anadolu şehirlerine götürülmesi İttihatçılarin tasarıları arasındaydı.

Sultan Reşad hükûmetin her dediğine boyun eğecek yumuşaklıkta bir insandı. Bu bakımdan onun rızasını almak problem olamazdı. Çetin mesele eski pâdişah Sultan Hamid'in İstanbul'dan Anadolu'ya götürülmesine rıza gösterip göstermeyeceği üzerinde toplanıyordu. Onunla bu temasın gizli yapılması gerekti. Hattâ o kadar gizli yapılması lüzumluydu ki, bu konuda aracı kullanılması bile mahzurluydu.

Sultan Abdülhamid'le temaslar, Sadrâzam Talât Paşa ile Başkumandan-vekili Enver Paşa tarafından yapılmıştı. Oğlu Âbid Efendi bu konuyu şöyle özetler ;

"- Paşalar babamı, gece kimsenin göremeyeceği saatlerde ziyaret ettiler. Annemle Sultan Hamid'in diger hanımları ve hizmetkârları, böylesine âni ve gece karanlığında yapılan ziyaretten fazlasıyla endişelendiler!.. Hattâ babama bir su'i-kast yapılacağı şüphesine düştüler, korku içerisinde titreşip durdular. Ben yanlarındaydım. Sahilden gelen paşaların babamın odasına girmelerini, bütün şiddetiyle çarpan kalbimle izledim. Talât Paşa ile Enver Paşa babamın bulunduğu odaya girdiler. Her ikisi de, eski bir pâdişah olan babama - sanki günün hükümdarıymış gibi - yerlere kadar temennalarla ilerledi. Tarifi ancak görülmekle mümkün olabilecek aşırı bir saygıyla, hattâ riya dolu bir saygıyla elini öptüler. Kapı aralığından iyice gözetleyebildim. Babam Abdülhamid onları ayakta, fakat hiçbir zaman bulunduğu yerden ilerlemeyerek karşıladı.

O gün devleti parmaklarında ve dudaklarında tutan bu iki ünlü paşanın beklenmedik ziyaretleri, hele önceden tahmini mümkün olmayan protokol kaidelerinin üstünde aşırı hürmetleri karşısında, babamın zerre kadar şaşırmadığını ve ziyaretçilerine karşısındaki koltuklara oturmaları için eliyle yaptığı işareti bugün olmuş gibi hatırlıyorum.

Ben o anda, bu ziyaretin sebebini bilmeden, merak içinde olan annemle; babamın diğer hanımının birlikte bulunduğu odaya koştum. Onlara endişe etmemelerini söyleyerek gördüklerimi çarçabuk anlattım. Paşaların jestini ve aşırı saygılarını öylesine heyecanla anlatmış olacağım ki, bundan kendine göre bir mana çıkartan annem Naciye Sultan (1887-1923): "Allah büyüktür. İnşaallah Sultanımı tekrar tahta davet ediyorlar" dedi.

Ancak, pasaların babamın yanında uzunca müddet oturduklarını biliyorum. Bu misafirlere o gece, Beylerbeyi Sarayı'nda neler ikram edildiğini unutmuş olacağım.

Misafirler gittikten sonra Kadın-Efendiler, Muhafız Beyler ve yakın hizmetkârlar odalarda bu ziyaretin neticesini yorumlamaya çalıştılar. Bir gün sonra öğrendik ki, Talât Paşa ile Enver Paşa, Çanakkale'deki savaşın muhtemel kötü neticelerinden bahsetmişler. Sultan Resad'la babamın ve Veliahdin Anadolu'ya götürülmeleri planını açıklamışlar. Eski hükümdardan, tecrübeleri nedeniyle mütalasını sormuşlar. Sonradan babamın anlattığına göre, paşaları büyük bir sükûnetle dinlemiş. Onlara sahsî görüşünü ve tavsiyesini aşağı yukarı su sözlerle bildirmiş ;

"- Ben yerimden bir adım bile kımıldamam ve bir yere gitmem. Biraderim Pâdişah (Sultan Reşad) için de tavsiyem, saraydan asla ayrılmamasıdır. Allah göstermesin bir ayrılık hem ordunun, hem milletin mânevîyyatını bozar. Yenilmek mukadderse bu ayrılık onu çabuklaştırır.

Ben pâdişah iken, Balkan milletleriyle toprağımızda gözü olan ve ülkemizi parçalamak isteyen büyük devletlerle daima barış yolunda yürümeye çalıştım. Pâdişahlıktan ayrılırken yeni idareye miras olarak büyük bir vatan toprağı bırakmıştı. Bu değerli topraklar gün geçtikçe düşmanlarımızın eline geçti. Kala kala elde bugünkü toprağımız var. Şayet Çanakkale'de tutunamazsanız, bu durumunuz İstanbul'un düşman eline geçmesine hizmetten başka bir şeye yaramaz.

Ben, büyük ceddim Fâtih Sultan Mehmed Hazretleri'nin zaptedip milletimizin gözbebeği haline gelen ve devletimizin merkezi olan İstanbul'u düşman isgâli altında görmektense, toprağın altına girmeyi ve onların kurşunları ile bu sarayda ölmeyi tercih ederim. Biraderimin (Sultan Reşad'ın) İstanbul'u terk etmesi yolundaki tavsiyenize gelince, bu husus tarihimize büyük bir leke olarak geçer. Bundan kat'i olarak vazgeçilmesini tavsiye ederim."

Âbid Efendi babası Sultan Hamid'in son günlerini ve vefatını şöyle anlatır ;

"- Ölümü, normal bir ölümdü. Zaten yetmiş altı yaşına gelmiş, saltanatı günlerinde de çok tehlikeli olaylar geçirmiş, su’i-kastten kurtulmuş, hele sürgünde yasadığı yıllarda memleketin ve milletin savaşlarla ugradığı toprak ve insan kaybından büyük üzüntü duymuş, her gün yeni bir felâket işittikçe içi içine sığmaz olmuştu!..

İttihatçıların tedbirsizliği yüzünden, koca Rumeli’den İstanbul’a doğru atılmamızı, Arnavutluğ'un, Trakya’nın bir bölümünün kaybı, Afrika’daki Trablusgarb olayı, Mekke ve Medine gibi Müslümanlığın ocağı olan mukaddes yerlerin kaybı, münbit Mezopotamya’nın elden çıkışı, Suriye’nin karışıklığı babamı son derece üzmekteydi...

İleri yaşının normal sayılan hastalıklarına dişini sıkarak katlanabiliyordu. Ancak, memleketin o günkü haline, ecdâd kanlarıyla yoğrulmuş imparatorluk topraklarının erimesine, savaşlarda kaybedilen insanlara öylesine üzülüyordu ki, bu felâket haberlerinin çöküntüsü içersinde âdeta ölümü bekler olmuştu!..

Babam Abdülhamid’in cenaze merasimi de hiç unutamayacağım hazin hâtıralarım arasında mühim bir yer alır. Kat’iyyetle iddia edebilirim ki, Osmanlı Devleti’nin son döneminde ölen hiçbir pâdisaha bu kadar büyük merasim yapılmamıştır. Oysa, babam öldüğünde hükümdar değildi. Bir fetvâya dayanılarak Parlâmento kararıyla tahtından uzaklaştırılmış, gözaltında tutulan eski bir pâdişahtı. Hükûmet ve millet üzerinde hiçbir tesiri yoktu. Hattâ geniş bir topluluğun gözünde, pek de lehinde olmayan kötülüklerin töhmeti altında bulunuyordu!..

Öyle olmasına rağmen cenazesinde bütün İstanbul sanki ayakta onu uğurluyordu. Sultanahmed’ten Divanyolu’na eller üstünde götürülen tabutunu pencerelerden ve çatılardan izleyen kadınların gözyaşları, gelenin gideni çok çok arattığının bir işaretiydi."